با پایان جنگ سرد و سقوط اتحاد جماهیر شوروی در سال 1991، معادلات جهانی به ویژه در برخی مناطق اصلی جهان به گونه‌ای بنیادین تغییر كرد و بیشتر این تغییرات در منطقه اورآسیا رخ داد. در این قالب، ظهور واحدهای مستقل، گذشته از تغییر نقشه جغرافیایی جهان، شرایط و ضرورت های ژئوپولیتیكی و ژئواستراتژیكی جدیدی برای منطقه قفقاز به دنبال داشت. قفقاز، منطقه اتصال اروپا و آسیا و یكی از مناطق مهم ژئوپولیتیكی و ژئواكونومیكی جهان به شمار می‌رود. همچنین یكی از مناطق فرعی شكل دهنده منطقه استراتژیك آسیای مركزی است كه نقش اساسی در معادلات كلان نظام بین‌المللی دارد. امروز منطقه قفقاز به دلیل وجود ذخایر قابل توجه انرژی و نقطه اتصالی انرژی انتقالی به اروپا از اهمیت راهبردی برخوردار شده و از این رو مورد توجه قدرت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای قرار گرفته است. در این زمینه، 'هیلاری كلینتون' وزیر امور خارجه آمریكا، در روز دوشنبه 15 خرداد در سفری 3 روزه به منطقه قفقاز جنوبی شامل كشورهای ارمنستان، گرجستان و جمهوری آذربایجان موضوعاتی از جمله امنیت منطقه، دموكراسی، توسعه اقتصادی و مبارزه با تروریسم را با مقامات این كشورها مورد بحث و بررسی قرار داد. منطقه قفقاز جنوبی با مسائل مختلفی روبه روست كه مهم ترین آن را می توان رقابت میان آمریكا و روسیه، بحران قره باغ (ارمنستان و جمهوری آذربایجان)، بحران اوستیای جنوبی (گرجستان و روسیه) و موضوع انتقال انرژی و امنیت انرژی نام برد. در این چارچوب و در قالب سفر كلینتون به منطقه قفقاز جنوبی، این سوال مطرح می گردد كه اهداف آمریكا در منطقه چیست و گسترش حضور این كشور در منطقه چه تاثیری می تواند بر رقابت میان آمریكا و روسیه بگذارد؟

** كلینتون و دیپلماسی منطقه ای آمریكا

----------------------------------------

با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و ظهور دولت های مستقل در منطقه قفقاز جنوبی، ترتیبات امنیتی این منطقه نیز متاثر از این تحولات برهم ریخت به گونه ای كه كوچك ترین اختلافات مرزی تبدیل به جنگ ها و منازعات شدید گردید. در این میان، بحران ارمنستان و جمهوری آذربایجان در سال های اول دهه90 و بعدها بحران اوستیای جنوبی در سال 2008 میان گرجستان و روسیه، منطقه قفقاز جنوبی را كانون توجهات و تحولات مهم بین المللی و صحنه رقابت قدرت های جهانی ساخت. در این میان انرژی و موضوع انتقال انرژی این منطقه به اروپا بعد ژئواكونومیكی آن را نیز در سال اخیر افزایش داده است. در چنین چارچوبی ابتدا با بررسی موضوعات مهم، نقش آمریكا را بعنوان یكی از نیروهای تاثیرگذار در ترتیبات سیاسی و امنیتی منطقه و رقابت آن با روسیه با محوریت سفر هیلاری كلینتون وزیر امورخارجه آمریكا تحلیل خواهد شد.

هیلاری كلینتون در اولین گام سفر دوره ای خود، در روز دوشنبه 15 خرداد وارد ایروان پایتخت ارمنستان شد. كشوری كه فرای دو كشور دیگر یعنی جمهوری آذربایجان و گرجستان هنوز در بلوك روسیه باقی مانده است و سیاست خارجی خود را در چارچوب سیاست خارجی این كشور و روندهای آن تنظیم می كند. برای نمونه روسیه از زمان فروپاشی شوروی پایگاه 'گیومری' خود در ارمنستان را حفظ كرده و حتی قراردادهای نظامی جدید نیز با دولت این كشور بسته است. رابطه روسیه و ارمنستان امروز به نحوی گسترش یافته است كه 'سرگیی لاوروف' وزیر امورخارجه روسیه، در بیستمین سالگرد (16 فروردین 1391) آغاز روابط این دو كشور اظهار داشت كه 'روسیه و ارمنستان موفق به ایجاد یك رابطه چند وجهی بر مبنای اصول حقوق یكسان و منفعت دوجانبه شدند.' اما در دیگر سو، روابط آمریكا و ارمنستان علاوه بر موضوع روابط نزدیك ایروان- مسكو، حضور لابی قدرتمند ارمنی در واشنگتن است كه این لابی تلاش می كند تا منافع این كشور را در آمریكا تامین كند.

دیدار رییس دستگاه دیپلماسی آمریكا از منطقه قفقاز در حالی انجام می شود كه سران ناتو در بیانیه اجلاس شیكاگو (31اردیبهشت-1 خرداد1391) بر حفظ تمامیت ارضی آذربایجان و گرجستان تاكید كردند كه این مساله موجب ناخرسندی 'سرژ سركیسیان' رییس جمهور ارمنستان گردید. تا آنجا كه وی در این رابطه گفت:'چنین رویكردی روند حل مناقشه قره باغ و فعالیت گروه مینسك را با كندی مواجه خواهدكرد'. این در حالی است كه وزارت دفاع ارمنستان روز دوشنبه 15 خرداد ماه از از زخمی شدن شش نفر و كشته شدن سه نظامی این كشور در درگیری های مرزی توسط نیروهای نظامی آذربایجان خبر داد، جمهوری آذربایجان نیز روز سه شنبه، 16 خرداد اعلام كرد كه پنج سرباز نظامی این كشور طی درگیری دیگری با نیروهای نظامی ارمنستان كشته شدند.

در مورد گرجستان هم باید گفت كه این كشور با وقوع انقلاب رز در سال1382 و با به قدرت رسیدن 'میخاییل ساكاشویلی' بعنوان رییس جمهور، سیاست خارجی خود را به رویكردی غرب گرا تغییر داد و در چنین رویكردی آمریكا بعنوان حامی قدرتمند این كشور مطرح گردید، به گونه ای كه امروز عضویت در ناتو از اصلی ترین دغدغه های ساكاشویلی محسوب می شود. در این رابطه رییس‌جمهوری گرجستان در پایان نشست اخیر سران ناتو در شیكاگو ابراز امیدواری كرد كه با توجه به علایم ارسالی از جانب مقامات ناتو، كشورش احتمالا در سال 2014 (1393) به عضویت ناتو در خواهد آمد. وی در پایان نشست سران ناتو در شیكاگو به خبرنگاران گفت كه این كشور تا سال 2014 آمادگی عضویت در ناتو را به‌دست خواهد آورد. همچنین، كلینتون نیز در سفر به تفلیس و در دیدار با ساكاشویلی بار دیگر بر حمایت از گرجستان و عضویت این كشور در ناتو تاكید كرد. كلینتون در آغاز به كار كمیسیون همكاری راهبردی آمریكا- گرجستان اظهار داشت:'گرجستان همكاری های گسترده ای بعنوان عضو خارج از ناتو در افغانستان با این سازمان داشته است و ما از ورود گرجستان به ناتو حمایت می كنیم.' چنین رویكردهایی نشان می دهد كه آمریكا تلاش می كند تا گرجستان را بعنوان كشوری بر مدار غرب حفظ نماید و با وارد كردن این كشور در درون ساختارها و ترتیبات امنیتی و نظامی غربی حتی در صورت تغییر دولت این كشور نیز، فضا برای حضور خود در گرجستان را باز بگذارد.

آخرین كشوری كه هیلاری كلینتون در روز چهارشنبه 17 خرداد در منطقه قفقاز جنوبی به آن سفر كرد، جمهوری آذربایجان بود. این كشور به لحاظ راهبردی و ژئواكونومیكی در یك دهه اخیر از اهمیت زیادی برای آمریكا برخوردار شده است. ورود شركت های غربی و به ویژه آمریكایی به این جمهوری و بهره برداری از ذخایر نفت و گاز آن، موجب شده است كه روابط این دو كشور بیش از پیش گسترش یابد. به طوری كه كلینتون از امكانات شركت های امریكایی در نوزدهمین نمایشگاه بین المللی نفت و گاز خزر – برگزار شده در روزهای16 تا 19 خردادماه در باكو- دیدن كرد. اما از دیگر سو، مناقشه قره باغ یكی از بحث های مهم میان كلینتون و 'الهام علی اف' رییس جمهور آذربایجان بود. وزیر خارجه آمریكا در كنفرانس خبری خود با علی اف بر جلوگیری از تشدید درگیری ها تاكید كرد. در این زمینه، به نقل از خبرگزاری ترند جمهوری آذربایجان، كلینتون با هشدار به اینكه مناقشه قره باغ راهكار نظامی ندارد، از تشدید درگیری ها در خطوط تماس جمهوری آذربایجان و ارمنستان ابراز نگرانی كرد و افزود: این وضع ممكن است به مناقشه گسترده‌تری منجر شود. در چنین چارچوبی، به نظر می رسد كه موضع آمریكا درباره مناقشه قره باغ بیشتر مبتنی بر حفظ وضع موجود و ادامه روند دیپلماسی از طریق گروه مینسك است. گروه مینسك كه متشكل از آمریكا، روسیه و فرانسه است از سال1994 (1373) بعنوان میانجی اصلی حل مناقشه قره باغ محسوب می شود اما تاكنون اقدام موثری در این خصوص نداشته است.

**جمع بندی

-------------

با پایان جنگ سرد و فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، منطقه ققفاز جنوبی كه پیش از این نیز یكی از مناطق راهبردی این كشور محسوب می شد، به جمهوری های مستقلی تبدیل گردید كه هریك با ساختار سیاسی و اقتصادی متفاوتی شكل گرفته بودند. اما در این میان آمریكا در دوران ریاست جمهوری 'بیل كلینتون' (1994) تلاش های خود را برای نفوذ در این منطقه افزایش داد به طوری كه ابتدا تلاش كرد با حضور در فرایند مناقشه قره باغ از طریق گروه مینسك، در ترتیبات امنیتی این منطقه مشاركت داشته باشد و سپس با افزایش مشاركت شركت های نفتی در جمهوری آذربایجان، حضور اقتصادی خود را نیز افزایش دهد. اما شاید بتوان گفت تحولات ساختاری موسوم به انقلاب رز در گرجستان (1382)، نقطه عطفی برای گسترش حضور آمریكا در این منطقه بود. چرا كه با تحولات رخ داده و بر سر كار آمدن میخاییل ساكاشویلی در این كشور كه تمایلات آمریكایی داشت، به یكباره فرصت های جدیدی برای واشنگتن در این منطقه باز شد. اما نهایتا برآیند حضور آمریكا در منطقه قفقاز جنوبی مقدمات تشدید رقابت های راهبردی میان آمریكا و روسیه در منطقه را شكل داده كه این رقابت تاكنون نیز ادامه دارد. چراكه از یك سو، آمریكا تلاش می كند تا نفوذ به دست آمده را حفظ و تداوم ببخشد و از دیگر سو، روسیه به رهبری 'ولادیمیر پوتین' تلاش می كند تا نفوذ و حضور گذشته را بازیابد و چنین روندی به طور گسترده بر مناسبات منطقه ای و مناسبات كشورهای قفقاز جنوبی با آمریكا و روسیه تاثیر گذاشته است. در نهایت به نظر می رسد كه حضور منطقه ای آمریكا در حوزه قفقاز جنوبی و رقابت با روسیه، علاوه بر تشدید رقابت های منطقه ای می تواند به افزایش بی ثباتی بیانجامد.

تحقیق**2040**1358